تفسیر سورآبادی (کتاب)تفسیر سورآبادی، تفسیر کهن قرآن کریم به فارسی، نوشته ابوبکر عتیق بن محمد هروی نیشابوری، معروف به سورآبادی یا سوریانی، مفسر کرّامی در قرن پنجم است. فهرست مندرجات۱.۱ - اصالت نویسنده ۱.۲ - سورآبادی هم عصر آلب ارسلان سلجوقی ۱.۳ - ویژگیهای نویسنده ۲ - موقعیت جغرافیایی سورآباد ۳ - نام دیگر تفسیر سورآبادی ۴ - سبک تفسیر ۵ - علت فارسی نگاری تفسیر ۶ - محتوای تفسیر ۷ - پردازش مطالب ۷.۱ - قصص قرآنی ۷.۲ - افراد نام برده شده در تفسیر ۷.۳ - اشاره به عقاید کرامیه در تفسیر ۷.۴ - نقل سخنانی از پیامبر و اهل بیت در تفسیر ۷.۵ - ذکر فضایل خلفای چهاگانه در تفسیر ۸ - نثر فصیح تفسیر ۹ - وضعیت چاپ ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منابع ۱ - معرفی نویسنده تفسیراز تاریخ تولد سورآبادی و جزئیات زندگی او اطلاعی در دست نیست. صریفینی از او با عنوان «عتیق بن محمد سوریانی» و «شیخ طایفه ابی عبداللّه در نیشابور» یاد کرده است. در آن دوران کنیه ابی عبداللّه بیشتر به محمدبن کرّام، بنیانگذار فرقه کرّامیه، اطلاق می‌شده است. [۱]
محمدرضاشفیعی کدکنی ، «چهره دیگر محمدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته از او»، در ارج نامه ایرج: به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی و دانشگاهی استاد ایرج افشار ، ج۲، ص۷۶، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس ، ۱۳۷۷ ش.
در نسخه‌های مختلف این تفسیر، از او با عناوین ابوبکر عتیق بن محمد سورابانی / سوریانی / سورابادی، ابوعبداللّه عتیق محمد نیشابوری معروف به سورابادی و ابوبکر عتیق محمدبن منصور سورابادی یاد شده است. [۲]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش ، مقدمه مهدوی، ص۶، ۸- ۱۱
[۳]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، مقدمه مهدوی، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، ص ۶، ۸ ـ ۱۱، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
مشخص نیست که اصل او از کجاست. نام روستا یا محلی به نام سورآباد در منابع نیامده، اما سوریان از روستاهای نیشابور در منابع دیده شده و احتمالا تداول ختم اسامی شهرها و روستاها به کلمه «آباد» باعث تبدیل «سوریان» به «سورآباد» شده است (یاقوت حموی، ذیل «سوریان»، [۴]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش ، مقدمه، ص۱۴- ۱۵
۱.۱ - اصالت نویسندهمشخص نیست که اصل او از کجاست. نام روستا یا محلی به نام سورآباد در منابع نیامده، اما سوریان از روستاهای نیشابور در منابع دیده شده و احتمالاً تداول ختم اسامی شهرها و روستاها به کلمه «آباد» باعث تبدیل «سوریان» به «سورآباد» شده است. [۵]
یاقوت حموی، ذیل «سوریان».
[۶]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، مقدمه مهدوی، ص ۱۴ـ ۱۵، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
علی فاضل [۷]
احمدبن ابوالحسن ژنده پیل، مفتاح النجات: متن عرفانی به زبان فارسی، یادداشتها، ص۲۲۸ـ ۲۲۹، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۷۳ش.
او را از «زورآباد»، روستایی در نزدیکی تربت جام و هرات، دانسته و گفته است که زورآباد همان سورآباد است که بتدریج بر اثر کثرت استعمال یا از طریق ابدال حرف ز به س به این صورت در آمده است.یاقوت حموی [۸]
یاقوت حموی، ذیل «زورَابَذ».
نیز از «زورَابَذ» یاد کرده که روستایی در نیشابور بوده است.در انتساب سورآبادی به هرات که در برخی منابع به آن اشاره شده است، دلیل قاطعی در دست نیست. شاید وجود برخی ویژگیهای زبانیِ متعلق به لهجه هرات است، موجب این انتساب شده باشد. [۹]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، مقدمه مهدوی، ص۱۵ـ ۱۶، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
احمد بهمنیار نیز او را از شوذَبان، از روستاهای هرات، دانسته است. [۱۰]
علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، ص۲۴۸، پانویس۴، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ش، چاپ افست ۱۳۶۱ش.
۱.۲ - سورآبادی هم عصر آلب ارسلان سلجوقیدر نسخه قونیه از تفسیر سورآبادی (سورآبادی، ذیل آیه اول از سوره انبیاء) آمده که از زمان وحی تاکنون چهارصد و هفتاد و اندی سال گذشته و هنوز قیامت نشده است. [۱۱]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، مقدمه مهدوی، ص۱۷، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
با توجه به این سخن، می‌توان گفته حمداللّه مستوفی [۱۲]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ص ۶۹۴.
را که سورآبادی معاصر الب ارسلان سلجوقی (حک، ص۴۵۵ـ ۴۶۵) بوده است، پذیرفت.۱.۳ - ویژگیهای نویسندهصریفینی [۱۳]
ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ص۶۱۱، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
، سورآبادی را عابد و مجتهد و فاضل خوانده و وفات او را در صفر ۴۹۴ ذکر کرده است.۲ - موقعیت جغرافیایی سورآبادعلی فاضل [۱۴]
احمد بن ابو الحسن ژنده پیل، مفتاح النجات: متن عرفانی به زبان فارسی، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۷۳ ش،یادداشتها، ص۲۲۸- ۲۲۹
او را از «زورآباد»، روستایی در نزدیکی تربت جام و هرات، دانسته و گفته است که زورآباد همان سورآباد است که بتدریج بر اثر کثرت استعمال یا از طریق ابدال حرف ز به س به این صورت در آمده است. یاقوت حموی (ذیل «زورابذ») نیز از «زورابذ» یاد کرده که روستایی در نیشابور بوده است.در انتساب سورآبادی به هرات که در برخی منابع به آن اشاره شده است [۱۵]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ص۶۹۴،
[۱۶]
حاجی خلیفه، ج۵، ستون ۴۴۰، ۴۴۹،
[۱۷]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ستون ۶۵۱
دلیل قاطعی در دست نیست. شاید وجود برخی ویژگیهای زبانی متعلق به لهجه هرات است، موجب این انتساب شده باشد [۱۸]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش ، مقدمه، ص۱۵- ۱۶
. احمد بهمنیار نیز او را از شوذبان، از روستاهای هرات، دانسته است [۱۹]
علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ افست ۱۳۶۱ ش، ص۲۴۸، پانویس ۴،
نیز [۲۰]
یاقوت حموی، ذیل «شوذبان»
.در نسخه قونیه از تفسیر سورآبادی (ذیل آیه اول از سوره انبیاء) آمده که از زمان وحی تاکنون چهارصد و هفتاد و اندی سال گذشته و هنوز قیامت نشده است [۲۱]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش ، مقدمه، ص۱۷
. با توجه به این سخن، می‌توان گفته حمد الله مستوفی [۲۲]
حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده، ص۶۹۴
، را که سورآبادی معاصر الب ارسلان سلجوقی (حک: ۴۵۵- ۴۶۵) بوده است، پذیرفت. صریفینی (همانجا)، سورآبادی را عابد و مجتهد و فاضل خوانده و وفات او را در صفر ۴۹۴ ذکر کرده است.نام تفسیر سورآبادی در برخی نسخه‌های خطی موجود، «تفسیر التفاسیر» آمده است. این اثر، بر مبنای نسخ خطی موجود، تفسیری بزرگ است که ظاهرا به هفت سبع تقسیم شده است. ۳ - نام دیگر تفسیر سورآبادینام تفسیر سورآبادی در برخی نسخه‌های خطی موجود، «تفسیرالتفاسیر» آمده است. ۴ - سبک تفسیراین اثر، بر مبنای نسخ خطی موجود، تفسیری بزرگ است که ظاهراً به هفت سُبع تقسیم شده است. تفسیر با حمد خدا و نعت رسول اکرم آغاز می‌شود، سپس مقدمه‌ای در باره تفسیر می‌آید و سبب فارسی بودن آن و اینکه مفسر به روایت کدامیک از راویان اعتماد کرده است، شرح داده می‌شود، سپس از سوره حمد تا انتهای سوره ناس ترجمه و تفسیر می‌گردد. ۵ - علت فارسی نگاری تفسیرسورآبادی در باره سبب به فارسی نوشتن این تفسیر گفته است که از او خواسته‌اند تا نفع آن عامتر باشد و افزوده است که اگر آن را به عربی می‌نوشتم، باید معلمی آن را درس می‌داد، در حالی که قرآن را به هیچیک از الفاظ عربی بهتر از الفاظ خود قرآن، نمی‌توان بیان کرد. [۲۳]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، مقدمه مهدوی، ص۶ـ۷، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
[۲۴]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۷، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ۱۳۸۱ش.
۶ - محتوای تفسیرسورآبادی در ابتدای هر سوره، عنوان و تعداد آیات و کلمات و حروف و محل نزول و فضیلت آن را آورده و در تفسیر آیات گاهی تمام یک آیه را یک‌جا، و گاه به صورت جزء جزء، نقل و ترجمه و تفسیر کرده و به مناسبتهای مختلف به اخبار و روایات و اقوال مفسران و راویان اشعار عربی استناد نموده است. ۷ - پردازش مطالبتفسیر با حمد خدا و نعت رسول اکرم آغاز می‌شود، سپس مقدمه‌ای درباره تفسیر می‌آید و سبب فارسی بودن آن و اینکه مفسر به روایت کدامیک از راویان اعتماد کرده است، شرح داده می‌شود، سپس از سوره حمد تا انتهای سوره ناس ترجمه و تفسیر می‌گردد. سورآبادی درباره سبب به فارسی نوشتن این تفسیر گفته است که از او خواسته‌اند تا نفع آن عامتر باشد و افزوده است که اگر آن را به عربی می‌نوشتم، باید معلمی آن را درس می‌داد، در حالی که قرآن را به هیچیک از الفاظ عربی بهتر از الفاظ خود قرآن، نمی‌توان بیان کرد [۲۵]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش، همان مقدمه، ص۶- ۷.
[۲۶]
تفسیر سور آبادی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۸۱ ش، ج۱، ص۷.
سورآبادی در ابتدای هر سوره، عنوان و تعداد آیات و کلمات و حروف و محل نزول و فضیلت آن را آورده و در تفسیر آیات گاهی تمام یک آیه را یک جا، و گاه به صورت جزء جزء، نقل و ترجمه و تفسیر کرده و به مناسبتهای مختلف به اخبار و روایات و اقوال مفسران و راویان اشعار عربی استناد نموده است. او همچنین قصص مربوط به آیات را، گاهی به مناسبت یک آیه یا شان نزول آن و گاهی در ضمن ترجمه و تفسیر آیات، آورده و پس از ترجمه برخی آیات، سؤال و جوابی آورده است که ناظر به مشکلی از آن آیه است [۲۷]
قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ ش، همان مقدمه، ص۵- ۶
، برای نمونه‌ای از سؤال و جوابها [۲۸]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۱۱۱، ۳۲۴، ۳۲۶
سورآبادی در تفسیر خود از محمد بن کرام با احترام نام برده و از وی سخنانی نقل کرده است ت [۲۹]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۱۵، ۴۱۵
.وی از دیگر رجال کرامیه نیز مطالبی آورده، از جمله از ابو عمرو مازلی، ابو سهل انماری، محمد صابر، اسحاق محمشاذ و بویژه محمد بن هیصم که گاه از کتاب فنون او، نیز یاد کرده است [۳۰]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۳۴، ۵۱، ۵۳، ۸۹، ۱۰۰، ۱۱۱، ۲۰۹، ۲۲۴، ۳۱۳، ۴۱۵- ۴۱۶،
[۳۱]
تفسیر سورآبادی، چاپ عکسی از روی نسخه‌ای کهن، ج۱، تهران ۱۳۵۳ ش، ج۱، ص۶، ۳۶، ۸۶، ۱۰۲، ۱۰۴، ۱۱۶، ۱۲۵
او در ذیل آیه نوزدهم سوره احزاب به بحثی از عقاید مهم کرامیه درباره ایمان منافق اشاره کرده است [۳۲]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۳۱۲
. برخلاف این تصور که کرامیه را اهل تشبیه و سورآبادی را کرامی دانسته‌اند، سورآبادی در این تفسیر مشبهه را لعن کرده است [۳۳]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۱۱۱
، [۳۴]
محمد رضا شفیعی کدکنی، «چهره دیگر محمد بن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته از او»، در ارج نامه ایرج: به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی و دانشگاهی استاد ایرج افشار، ج۲، به کوشش محسن باقر زاده، تهران: توس، ۱۳۷۷ ش، ص۶۹
.سورآبادی در مواردی به ابیات و سخنانی از امام علی، امام حسین، امام صادق و امام رضا علیهم‌السّلام اشاره نموده و احادیثی از پیامبر اکرم درباره فضل اهل بیت و دوستی علی علیه‌السّلام و نهی از دشمنی با او نقل کرده است. او در ذیل آیه تطهیر نیز روایاتی آورده که بر مبنای آنها مراد از اهل بیت پیامبر اکرم، امام علی، حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام‌اند. او همچنین در بخشی از تفسیر به ذکر فضائل ابوبکر ،عمر، عثمان و علی علیه‌السّلام پرداخته است [۳۵]
عتیق بن محمد سورآبادی، ترجمه و قصه‌های قرآن، از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران ۱۳۳۸ ش، ج۲، ص۸۶۸، ۸۷۰، ۸۷۸، ۱۴۱۸- ۱۴۱۹،
[۳۶]
تفسیر قرآن کریم، سورآبادی عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن)، تهران ۱۳۴۵ ش، ص۳۲۷- ۳۲۸، ۴۰۵- ۴۱۶
نثر فارسی تفسیر سورآبادی و ترجمه او از قرآن، از نمونه‌های فصیح و عالی نثر فارسی و پر از لغات و اصطلاحات فارسی دری است که سورآبادی برای عبارات و ترکیبات قرآنی برگزیده است [۳۷]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، تهران ۱۳۶۳ ش،، ج۲، ص۹۰۲،
[۳۸]
محمد جاوید صباغیان، فرهنگ ترجمه و قصه‌های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، مشهد ۱۳۶۸ ش، ص۱۱- ۱۴
.احمد جام نامقی، مشهور به ژنده پیل (متوفی ۵۳۶)، در مفتاح النجات [۳۹]
مفتاح النجات ص ۱۰۳
از تفسیر سورآبادی نام برده است. این تفسیر از منابع حبیش تفلیسی (ص ۱) در تالیف کتاب وجوه قرآن بوده است.۷.۱ - قصص قرآنیاو همچنین قصص مربوط به آیات را، گاهی به مناسبت یک آیه یا شأن نزول آن و گاهی در ضمن ترجمه و تفسیر آیات، آورده و پس از ترجمه برخی آیات، سؤال و جوابی آورده است که ناظر به مشکلی از آن آیه است. [۴۰]
عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، مقدمه مهدوی، ص۵ ـ ۶، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش.
۷.۲ - افراد نام برده شده در تفسیرسورآبادی در تفسیر خود از محمدبن کرّام با احترام نام برده و از وی سخنانی نقل کرده است. [۴۱]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۱۵، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۲]
ص۴۱۵، عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۴۱۵، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
وی از دیگر رجال کرّامیه نیز مطالبی آورده، از جمله از ابوعمرو مازَلی، ابوسهل اَنماری، محمد صابر، اسحاق مَحْمَشاذ و بویژه محمدبن هَیْصَم که گاه از کتاب فنون او، نیز یاد کرده است. [۴۳]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۳۴، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۴]
۵۱ عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۵۳، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۵]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۸۹، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۶]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۱۰۰، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۷]
۱۱۱ عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۲۰۹، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۸]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۲۲۴، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۹]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۳۱۳، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۵۰]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۴۱۵ـ۴۱۶، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۵۱]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۶، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۲]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۳۶، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۳]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۸۶، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۴]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۲، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۵]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۰۴، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۶]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
[۵۷]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۱۲۵، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، تهران ۱۳۵۳ش.
۷.۳ - اشاره به عقاید کرامیه در تفسیراو در ذیل آیه نوزدهم سوره احزاب به بحثی از عقاید مهم کرّامیه در باره ایمان منافق اشاره کرده است. [۵۸]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۳۱۲، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
بر خلاف این تصور که کرّامیه را اهل تشبیه و سورآبادی را کرّامی دانسته‌اند، سورآبادی در این تفسیر مشبّهه را لعن کرده است. [۵۹]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۱۱۱، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۶۰]
شفیعی کدکنی، «چهره دیگر محمدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته از او»، در ارج نامه ایرج: به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی و دانشگاهی استاد ایرج افشار، ج۲، ص۶۹، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس، ۱۳۷۷ ش.
۷.۴ - نقل سخنانی از پیامبر و اهل بیت در تفسیرسورآبادی در مواردی به ابیات و سخنانی از امام علی، امام حسین، امام صادق و امام رضا علیهم‌السلام اشاره نموده و احادیثی از پیامبر اکرم در باره فضل اهل بیت و دوستی علی علیه‌السلام و نهی از دشمنی با او نقل کرده است. او در ذیل آیه تطهیر نیز روایاتی آورده که بر مبنای آنها مراد از اهل بیت پیامبر اکرم، امام علی، حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم‌السلام اند. ۷.۵ - ذکر فضایل خلفای چهاگانه در تفسیراو همچنین در بخشی از تفسیر به ذکر فضائل ابوبکر، عمر، عثمان و علی علیه‌السلام پرداخته است. [۶۱]
عتیق بن محمد سورآبادی، ترجمه و قصّه‌های قرآن، ج۲، ص ۸۶۸، از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران ۱۳۳۸ش.
[۶۲]
۸۷۰ عتیق بن محمد سورآبادی، ترجمه و قصّه‌های قرآن، ج۲، ص۸۷۸، از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران ۱۳۳۸ش.
[۶۳]
عتیق بن محمد سورآبادی، ترجمه و قصّه‌های قرآن، ج۲، ص۱۴۱۸ـ۱۴۱۹، از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران ۱۳۳۸ش.
[۶۴]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۳۲۷ـ ۳۲۸، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
[۶۵]
عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر قرآن کریم، ص۴۰۵ـ ۴۱۶، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش.
۸ - نثر فصیح تفسیرنثر فارسی تفسیر سورآبادی و ترجمه او از قرآن، از نمونه‌های فصیح و عالی نثر فارسی و پر از لغات و اصطلاحات فارسی دری است که سورآبادی برای عبارات و ترکیبات قرآنی بر گزیده است. [۶۶]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۹۰۲، تهران ۱۳۶۳ش.
[۶۷]
محمدجاوید صباغیان، فرهنگ ترجمه و قصه های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، ص۱۱ـ۱۴، مشهد ۱۳۶۸ش.
احمد جام نامقی، مشهور به ژنده پیل (متوفی ۵۳۶)، در مفتاح النجات (احمد جام نامقی، ص۱۰۳) از تفسیر سورآبادی نام برده است. این تفسیر از منابع حُبَیش تفلیسی در تألیف کتاب وجوه قرآن بوده است. ۹ - وضعیت چاپبخشهایی از تفسیر سورآبادی در ۱۳۴۵ ش به همت پرویز ناتل خانلری و در ۱۳۵۳ ش به همت مجتبی مینوی ، به صورت چاپ عکسی از نسخه خطی، منتشر شده است. همچنین ترجمه و قصه‌های قرآن از روی نسخه موقوفه تربت شیخ جام، مبتنی بر تفسیر ابو بکر عتیق نیشابوری، به اهتمام یحیی مهدوی و مهدی بیانی در ۱۳۳۸ ش به چاپ رسیده است. قصه‌های این اثر با عنوان قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی به کوشش یحیی مهدوی برای نخستین بار در ۱۳۴۷ ش چاپ شده است. قسمت تفسیر سوره یوسف این تفسیر را پرویز ناتل خانلری با عنوان یوسف و زلیخا بارها در تهران منتشر کرده است. محمد جاوید صباغیان، در ۱۳۶۸ ش مجموع قصه‌های این تفسیر را با عنوان فرهنگ ترجمه و قصه‌های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری به چاپ رسانده است. ویرایشی جدید از قصه‌های این تفسیر را نیز جعفر مدرس صادقی با نام تفسیر عتیق نیشابوری در ۱۳۸۰ ش منتشر کرده است. تفسیر سورآبادی، به صورت کامل به همت علی اکبر سعیدی سیرجانی تصحیح و در ۱۳۸۱ ش منتشر شده است. ۱۰ - فهرست منابع• اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۵. • علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ش، چاپ افست ۱۳۶۱ش. • حبیش بن ابراهیم تفلیسی، وجوه قرآن، چاپ مهدی محقق، تهران ( ۱۳۴۰ ش ). • حاجی خلیفه. • حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده. • احمدبن ابوالحسن ژنده پیل، مفتاح النجات:متن عرفانی به زبان فارسی، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۷۳ش. • عتیق بن محمد سورآبادی، ترجمه و قصه‌های قرآن، از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، چاپ یحیی مهدوی و مهدی بیانی، تهران ۱۳۳۸ش. • عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، چاپ عکسی از روی نسخه ای کهن، ج۱، تهران ۱۳۵۳ش. • عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۸۱ش. • عتیق بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی:تفسیر قرآن کریم، عکس نسخه مکتوب به سال ۵۲۳ هجری قمری محفوظ در کتابخانه دیوان هند (لندن )، تهران ۱۳۴۵ش. • عتیق بن محمد سورآبادی، قصص قرآن مجید، برگرفته از تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی، چاپ یحیی مهدوی، تهران ۱۳۶۵ش. • محمدرضاشفیعی کدکنی، «چهره دیگر محمدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نویافته از او»، در ارج نامه ایرج:به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی و دانشگاهی استاد ایرج افشار، ج۲، به کوشش محسن باقرزاده، تهران: توس، ۱۳۷۷ ش. • محمدجاوید صباغیان، فرهنگ ترجمه و قصه های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، مشهد ۱۳۶۸ش. • ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور:المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش. • ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، تهران ۱۳۶۳ش. • یاقوت حموی. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر سور آبادی»، شماره۳۷۰۹. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |